Forensika nima?

Raqamli Forensika: Kiberjinoyatlar Sirlarini Ochish

Kirish

Raqamli forensika (Digital Forensics) – bu raqamli qurilmalardan (kompyuterlar, smartfonlar, serverlar va boshqa elektron vositalar) dalillarni yig‘ish, tiklash, tahlil qilish va sud jarayonlarida taqdim etish bilan shug‘ullanadigan kriminalistik fan sohasi. Bu soha kiberjinoyatlarni, masalan, xakerlik hujumlari, ma’lumotlar o‘g‘irlash yoki raqamli firibgarlikni tergov qilishda muhim rol o‘ynaydi. Raqamli forensika zamonaviy dunyoda jinoyatlarga qarshi kurashda ajralmas vositaga aylandi.

Misol: Xaker bank hisoblarini o‘g‘irlagan bo‘lsa, raqamli forensika mutaxassislari uning kompyuteridagi log fayllari yoki o‘chirilgan xabarlarni tiklab, jinoyatni fosh qilishi mumkin.

Raqamli forensika nima?

Raqamli forensika raqamli muhitda sodir bo‘lgan jinoyatlarni tergov qilish uchun maxsus texnikalar va vositalardan foydalanadi. U nafaqat jinoyatchilarni aniqlash, balki raqamli dalillarni sudda qonuniy ravishda foydalanish uchun saqlash va tahlil qilishni ham o‘z ichiga oladi. Bu jarayon qat’iy protokollarga rioya qilishni talab qiladi, chunki dalillarning yaxlitligi (integrity) sudda muhim ahamiyatga ega.

Misol: Smartfondan o‘chirilgan WhatsApp xabarlari maxsus dasturlar (masalan, Cellebrite UFED) yordamida tiklanadi va jinoyat ishi uchun dalil sifatida ishlatiladi.

Raqamli forensikaning turlari

Raqamli forensika bir nechta yo‘nalishlarni qamrab oladi:

Kompyuter forensikasi: Kompyuterlardan ma’lumotlarni tahlil qilish. Masalan, qattiq diskdagi o‘chirilgan fayllarni tiklash yoki brauzer tarixini tekshirish.

Mobil forensika: Smartfonlar va planshetlardan dalillarni yig‘ish. Masalan, SMS, qo‘ng‘iroqlar jurnali yoki ilovalar ma’lumotlarini tahlil qilish.

Tarmoq forensikasi: Tarmoq trafigini tahlil qilish orqali kiberhujumlarni aniqlash. Masalan, DDoS hujumi manbasini aniqlash uchun log fayllari tekshiriladi.

Bulutli forensika: Bulutli xizmatlardan (Google Drive, Dropbox) ma’lumotlarni tiklash. Masalan, bulutda saqlangan shifrlangan fayllarni tahlil qilish.

IoT forensikasi: Internet of Things (IoT) qurilmalaridan dalillarni yig‘ish. Masalan, aqlli soat yoki kamera ma’lumotlari jinoyatni ochishda ishlatiladi.

Kriptovalyuta forensikasi: Blokcheyn tranzaksiyalarini kuzatish. Masalan, Bitcoin yordamida noqonuniy operatsiyalarni aniqlash.

Raqamli forensikaning qo‘llanilishi

Raqamli forensika keng ko‘lamda qo‘llaniladi:

Kiberjinoyatlarni tergov qilish: Xakerlik, phishing, ransomware hujumlari. Masalan, WannaCry ransomware hujumida tarmoq loglari tahlil qilindi.

Korxonalar xavfsizligi: Ichki ma’lumotlar o‘g‘irlanishini aniqlash. Masalan, xodimning maxfiy fayllarni nusxalashi fosh qilinadi.

Huquqiy jarayonlar: Raqamli dalillar sudda taqdim etiladi. Masalan, e-pochtalar firibgarlik ishi uchun dalil bo‘ladi.

Terrorizmga qarshi kurash: Terrorchilarning onlayn faoliyatini kuzatish. Masalan, Telegram kanallaridagi xabarlar tahlil qilinadi.

Shaxsiy tergovlar: Shaxsiy qurilmalarda noqonuniy faoliyatni aniqlash. Masalan, bolalarga qarshi jinoyatlarni fosh qilish.

Raqamli forensikaning afzalliklari

Aniqlik: Maxsus vositalar (EnCase, FTK) yordamida dalillar yuqori aniqlikda tahlil qilinadi.

Xavfsizlik: Kiberjinoyatlarga qarshi kurashda internet xavfsizligini oshiradi.

Tezlik: Zamonaviy dasturlar bir necha soat ichida katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil qiladi.

Yaxlitlik: Dalillarni saqlashda maxsus protokollar (hash funksiyalari, masalan, SHA-256) ishlatiladi, bu ularning o‘zgartirilmaganligini tasdiqlaydi.

Keng qamrov: Kompyuterlardan tortib IoT qurilmalarigacha bo‘lgan barcha raqamli manbalar tahlil qilinadi.

Raqamli forensikaning kelajagi

Raqamli forensika sun’iy intellekt (AI), blokcheyn va boshqa yangi texnologiyalar bilan rivojlanmoqda:

Sun’iy intellekt: AI yordamida katta hajmdagi ma’lumotlar (masalan, videolar yoki log fayllari) tezroq tahlil qilinadi.

Blokcheyn: Dalillarni saqlashda xavfsizlikni ta’minlaydi, chunki ma’lumotlar o‘zgartirib bo‘lmaydi.

Kvant kompyuterlari: Shifrlarni tezroq yechish orqali shifrlangan dalillarni tahlil qilish imkonini beradi.

IoT integratsiyasi: Aqlli shaharlar va IoT qurilmalari jinoyatlarni real vaqtda aniqlashda yordam beradi.

Avtomatlashtirish: Forensik jarayonlar avtomatlashtirilib, inson xatolari kamayadi.

Misol: Kelajakda AI yordamida CCTV kameralaridagi tasvirlar avtomatik ravishda tahlil qilinib, gumonlanuvchilar real vaqtda aniqlanadi.

Xulosa

Raqamli forensika kiberjinoyatlarga qarshi kurashda va raqamli dunyoda adolatni ta’minlashda muhim vositadir. Kompyuterlar, smartfonlar, tarmoqlar va blokcheyn kabi texnologiyalarni tahlil qilish orqali u jinoyatlarni ochadi, xavfsizlikni oshiradi va sud jarayonlariga ishonchli dalillar taqdim etadi. Sun’iy intellekt va boshqa yangi texnologiyalar raqamli forensikani yanada samarali va tezkor qilib, kelajakda kiberxavfsizlikni mustahkamlaydi. Raqamli forensika – bu nafaqat jinoyatlarni ochish, balki raqamli dunyoni xavfsizroq qilish san’atidir.

Qiziqarli faktlar

1984-yilda AQShda birinchi raqamli forensika ishi ochildi, unda kompyuter disketasidan dalillar yig‘ildi.

Raqamli forensika yordamida o‘chirilgan WhatsApp xabarlari yoki shifrlangan Telegram xabarlari tiklanishi mumkin.

2020-yilda EncroChat shifrlangan telefon tarmog‘i raqamli forensika yordamida buzildi, bu esa Yevropada yuzlab jinoyatchilarni qo‘lga olishga olib keldi.

Bitcoin tranzaksiyalari blokcheyn orqali kuzatiladi, bu noqonuniy operatsiyalarni aniqlashda foydalidir. Masalan, 2013-yilda Silk Road platformasi shu tarzda yopildi.

Cellebrite UFED dasturi smartfonlardan ma’lumotlarni tiklashda eng mashhur vositalardan biridir va dunyo politsiyalari tomonidan keng qo‘llaniladi.

Raqamli forensika mutaxassislari “dark web”dagi noqonuniy savdolarni aniqlash uchun maxsus Tor brauzeridan foydalanadi.

2025-yilda raqamli forensika bo‘yicha global bozor hajmi 10 milliard dollardan oshishi prognoz qilinmoqda.

AI yordamida deepfake videolar aniqlanadi, bu esa soxta dalillarni fosh qilishda muhim ahamiyatga ega.