Kirish
Zamonaviy dunyoda ijtimoiy tarmoqlar hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Facebook, Instagram, Telegram, TikTok kabi platformalar orqali biz do’stlar bilan muloqot qilamiz, yangiliklar almashimiz va o’z hayotimizdan lavhalar ulashamiz. Ammo bu erkinlik o’z xavf-xatarlarisiz emas. Noto’g’ri foydalanish natijasida shaxsiy ma’lumotlaringiz begonalar qo’liga o’tishi, moliyaviy yo’qotishlar, hatto jismoniy xavf ham yuzaga kelishi mumkin.
Masalan, 2023-yilda O’zbekistonda ijtimoiy tarmoqlar orqali firibgarlik holatlarining soni 40% ga oshdi. Ko’pchilik foydalanuvchilar o’zlarining profil sozlamalarini noto’g’ri konfiguratsiya qilib, begonalarga ortiqcha ma’lumot ochib berishmoqda.
Profil Sozlamalarini to’g’ri konfiguratsiya qilish
Facebook xavfsizlik sozlamalari
Facebook sizning eng muhim shaxsiy ma’lumotlaringizga kirish imkonini beradi, shuning uchun uning sozlamalarini jiddiy qarash zarur. Avvalo, asosiy xavfsizlik sozlamalariga kirib chiqamiz.
“Sozlamalar va Maxfiylik” bo’limiga kirib, “Maxfiylik” belgisini tanlang. Bu yerda eng muhim sozlama “Meni kim topa oladi?” bo’limidir. Agar bu sozlama “Hamma” rejimida qoldirilgan bo’lsa, dunyodagi har qanday odam sizni qidirish orqali topib, shaxsiy ma’lumotlaringizni ko’ra oladi. Buning o’rniga “Do’stlar” yoki “Do’stlarning do’stlari” rejimini tanlang.
Keyingi muhim sozlama postlaringizning ko’rinishi. “Kelajakdagi postlarim kimga ko’rinadi?” ni “Do’stlar” rejimiga qo’ying. Bu sozlama standart holda “Ommaviy” bo’lib turishi mumkin, bu esa sizning har bir postingizni internet foydalanuvchilari ko’ra olishini anglatadi.
Geolokatsiya ma’lumotlari ham katta xavf tug’dirishi mumkin. “Joylashuvni ulashish” sozlamasini o’chirib qo’ying. Aks holda, jinoiychi sizning doimiy joylashgan joyingizni, ish grafigingizni, hatto uyingizni tark etganingizni bilib olishi mumkin.
Instagram xavfsizlik choralari
Instagram vizual kontentga asoslangan platforma bo’lib, ko’pincha foydalanuvchilar bu yerda o’zlarining shaxsiy hayotidan ko’proq ma’lumot ulashadi. Profil sozlamalariga kirib, akkauntingizni “Shaxsiy” rejimga o’tkazing. Bu sizning postlaringiz faqat tasdiqlangan obunachilar tomonidan ko’rinishini ta’minlaydi.
“Hikoyalar” bo’limida ham ehtiyot bo’ling. Standart holda hikoyalaringiz barcha obunachilarga ko’rinadi, ammo siz buni muayyan odamlar bilan cheklashingiz mumkin. “Hikoya maxfiyligi” bo’limida “Yaqin do’stlar” ro’yxatini yaratib, muhim kontentni faqat ishonchli odamlar bilan ulashing.
Boshqalar sizning rasmlarida belgilanishini nazorat qilish ham muhim. “Belgilash” sozlamalarida “Rasmda belgilashdan oldin tasdiqdan o’tkazish” ni yoqing. Bu sizning ruxsatingizsiz begonalar sizni o’z rasmlarida belgilab qo’ya olmasligini ta’minlaydi.
Telegram maxfiylik sozlamalari
Telegram o’zining kuchli shifrlash va maxfiylik imkoniyatlari bilan mashhur. Ammo standart sozlamalar har doim optimal emas. “Sozlamalar” → “Maxfiylik va xavfsizlik” bo’limiga kirib, asosiy parametrlarni sozlang.
“Telefon raqami” bo’limida raqamingizni kimlar ko’ra olishini cheklab qo’ying. Agar bu ma’lumot ommaviy bo’lsa, spam xabarlar va keraksiz qo’ng’iroqlar bilan og’riqli bo’lishingiz mumkin. “Mening kontaktlarim” yoki “Hech kim” rejimini tanlang.
“Oxirgi faollik” va “Onlayn” holatini ham yashiring. Bu ma’lumotlar sizning kunlik faoliyatingiz haqida ortiqcha ma’lumot beradi. Firibgarlar bu ma’lumotlardan foydalanib, sizning qachon faol ekanligingizni bilib, muvofiq strategiya ishlab chiqishlari mumkin.
Guruhlar va kanallar uchun ham sozlamalar mavjud. “Guruhlar va kanallar” bo’limida sizni guruhlarga kim qo’sha olishini cheklab qo’ying. Bu spam guruhlarga majburiy a’zo qilinishdan saqlaydi.
Shaxsiy ma’lumotlar boshqaruvi
Qanday ma’lumotlarni ulashmaslik kerak
Ijtimoiy tarmoqlarda eng katta xato - ortiqcha shaxsiy ma’lumot ulashishdir. Telefon raqami, to’liq manzil, passport ma’lumotlari, karta raqamlari kabi ma’lumotlarni hech qachon ommaviy postlarda yoki sharhlarida ko’rsatmang.
Tug’ilgan sanangiz ham xavfli ma’lumot hisoblanadi. Ko’pchilik onlayn xizmatlar tug’ilgan sanani parol tiklash uchun ishlatadi. Agar firibgar sizning to’liq ismi va tug’ilgan sanangizni bilsa, sizning boshqa hisoblaringizga kirishga urinishi mumkin.
Ish joyi haqidagi ma’lumotlar ham ehtiyot bilan ulashilishi kerak. “Bugun ishdan uyga ketayotganbanda trafik tirbandligida qoldim” kabi postlar sizning ish grafigi va yo’nalishi haqida ma’lumot beradi.
Fotosuratlar va geolokatsiya xavfsizligi
Zamonaviy smartfonlar har bir rasmga geolokatsiya ma’lumotlarini avtomatik qo’shadi. Agar siz uy oldida tortilgan rasmni ulashsangiz, rasmning meta-ma’lumotlaridan sizning aniq manzilingizni aniqlash mumkin.
Bu muammoni hal qilish uchun telefoningiz sozlamalarida ilovalar uchun geolokatsiya ruxsatlarini cheklab qo’ying. Yoki rasmlarni yuklashdan oldin ularning meta-ma’lumotlarini tozalash uchun maxsus ilovalardan foydalaning.
Bolalar bilan rasmlar ulashishda alohida ehtiyot talab qilinadi. Bola kiyimida maktab nomi, manzil yoki boshqa identifikatsiya belgilari bo’lmasligi kerak. Shuningdek, bolaning doimiy yo’nalishlarini ko’rsatadigan rasmlardan saqlaning.
Do’stlik so’rovlari va aloqa xavfsizligi
Noma’lum odamlardan kelgan so’rovlar
Ijtimoiy tarmoqlarda eng keng tarqalgan xujum usuli - soxta profil orqali ishonch qozonish. Firibgarlar jozibali rasmlar, qiziqarli biografiya va hatto o’zaro tanishlar yaratib, haqiqiy odam ko’rinishida da’vo qiladilar.
Noma’lum odamdan do’stlik so’rovi kelganda, avvalo uning profilini sinchiklab tekshiring. Haqiqiy odamning profilida odatda ko’p yillik faollik tarixi, turli davrlardan rasmlar va tabiiiy muloqot mavjud bo’ladi. Soxta profillarda esa rasmlar juda mukammal (ko’pincha internetdan olingan), faollik tarixi qisqa va sharhlar umumiy xarakterda bo’ladi.
Yana bir muhim belgisi - o’zaro tanishlar. Agar sizda bu odam bilan biron tanish yo’q bo’lsa yoki umumiy tanishlaringiz shubhali bo’lsa, ehtiyot bo’ling.
Firibgarlik belgilarini aniqlash
Firibgarlar odatda birinchi aloqada juda do’stona va qiziquvchi ko’rinadi. Ular tezda shaxsiy ma’lumotlar so’raydi, sizning moliyaviy holatingiz haqida qiziqadi yoki yordamga muhtoj ekanliklarini da’vo qiladilar.
Real misolni ko’ramiz: Foydalanuvchi Akmalga Instagram orqali “Nigora” ismli ayol yozadi. U o’zini chet elda yashovchi o’zbek qizi deb tanitadi va Akmal bilan uzoq muloqot o’rnatadi. Bir necha haftadan so’ng u moliyaviy qiyinchilikka duch kelganini aytib, qarz so’raydi. Bu klassik firibgarlik sxemasi - “Roman firibgarligi” deb ataladi.
Bunday holatlardan saqlanish uchun hech qachon internetda tanishgan odam bilan pul masalalarini muhokama qilmang. Agar kimdir sizdan pul so’rasa, bu 99% firibgarlik ekanligini bilib qo’ying.
Spam va keraksiz kontentdan himoya
Spam xabarlar ko’pincha viruslar tarqatish yoki shaxsiy ma’lumot o’g’irlash maqsadida jo’natiladi. Bunday xabarlarda odatda shubhali havolalar bo’ladi va sizni “mukofot olish”, “akkauntni tasdiqlash” yoki “bepul mahsulot olish” kabi bahonalar bilan aldashga harakat qiladilar.
Hech qachon noma’lum manba yuborgan havolalarga bosmang. Agar biror xabar shubhali tuyulsa, uni bilvosita o’chirib tashlang va jo’natuvchini bloklang.
Yolg’on akkauntlardan saqlanish
Soxta profillarni aniqlash usullari
Soxta profillarni aniqlash uchun bir necha oddiy usullar mavjud. Birinchidan, profilning yaratilgan sanasiga e’tibor bering. Agar profil yaqinda yaratilgan bo’lib, lekin minglab obunachi va faol muloqotga ega bo’lsa, bu shubha uyg’otadi.
Ikkinchidan, rasmlarni tekshiring. Soxta profillarda ko’pincha professional fotograf tomonidan tortilgan yoki model rasmlaridan foydalaniladi. Google orqali teskari rasm qidiruvi amalga oshirib, bu rasmlar boshqa saytlarda ishlatilganmi tekshiring.
Uchinchidan, muloqot uslubiga e’tibor bering. Soxta profillar ko’pincha standart javoblar beradi va sizning konkret savollaringizga aniq javob bermaydi.
Bot akkauntlarini aniqlash
Bot akkauntlar avtomatik tarzda boshqariladigan profillar bo’lib, ko’pincha spam tarqatish yoki noto’g’ri ma’lumot yoyish uchun ishlatiladi. Ular odatda bir xil vaqtda bir xil kontentni ko’p bor qayta nashr qiladi, sharhlar umumiy xarakterda bo’ladi va haqiqiy odamlarcha tabiiy muloqot qila olmaydi.
Bot akkaunti shubhasi paydo bo’lsa, uning oxirgi postlarini sinchiklab ko’rib chiqing. Agar bir necha daqiqa ichida o’nlab post qilgan bo’lsa yoki postlar butunlay bir-biriga o’xshamasalar, bu bot ekanligi belgisidir.
Raqamli obro’ boshqaruvi
Onlayn imijingizni nazorat qilish
Sizning ijtimoiy tarmoqlardagi faoliyatingiz kelajakda ish beruvchilar, ta’lim muassasalari yoki biznes hamkorlari tomonidan ko’rib chiqilishi mumkin. Shuning uchun muntazam ravishda o’zingizning onlayn imijingizni tekshirib turing.
Google qidiruvida o’z ismingizni izlab, sizning haqingizdagi mavjud ma’lumotlarni ko’rib chiqing. Agar salbiy yoki noto’g’ri ma’lumotlar topilsa, ularni o’chirishga harakat qiling yoki ijobiy kontentni ko’paytirib, salbiy natijalarni pastga tushiring.
Muntazam ravishda eski postlaringizni ko’rib chiqing va agar ular hozirgi imijingizga mos kelmasa, o’chiring. Yoshlikda qilgan shoshqaloqlik postlar kelajakda katta muammolarga aylanishi mumkin.
Professional profil yaratish
Agar siz ijtimoiy tarmoqlardan professional maqsadlarda foydalansangiz, maxsus biznes profili yarating. Bu shaxsiy va professional hayotni ajratib turish imkonini beradi.
LinkedIn kabi professional tarmoqlarda to’liq va aniq ma’lumotlar bilan profil yarating. CV, portfolio va professional erishlaringizni muntazam yangilab turing. Bu sizning karera o’sishiga katta hissa qo’shadi.
Bolalar va o’smirlar xavfsizligi
Ota-onalar uchun nazorat usullari
Bolalar ijtimoiy tarmoqlarda ayniqsa himoyasiz. Ular firibgarlar, buzg’unchilar va boshqa xavfli odamlarning nishoniga aylanishlari oson. Ota-onalar uchun bir necha muhim tavsiyalar:
Bolangiz bilan ijtimoiy tarmoqlar haqida ochiq suhbatlashing. Unga qanday xavflar mavjudligi va qanday himoyalanish kerakligi haqida tushuntiring. Qo’rqitish o’rniga, oqilona ehtiyot choralarini o’rgating.
Bolangiz profillarini muntazam tekshirib turing, ammo ishonch muhitini buzmaylik. Uning roziligi bilan yoki kamida uning xabari ostida buni qiling.
Oilaviy maxfiylik qoidalarini belgilab qo’ying: manzil, maktab nomi, oilaviy ahvol kabi ma’lumotlarni ulashmaslik haqida kelishing.
Kiberbullying dan himoya
Kiberbullying - ijtimoiy tarmoqlarda haqorat, tahdid yoki ta’qib qilish - jiddiy muammodir. Agar farzandingiz bunday holatga duch kelsa:
Avvalo, hamma dalillarni to’plab saqlang (skrinshotlar, xabarlar). So’ngra tajovuzkorni bloklang va platform administratsiyasiga shikoyat qiling.
Bolangizga bu uning aybi emasligini tushuntiring va qo’llab-quvvatlang. Zarurat bo’lsa, professional psixolog yordamiga murojaat qiling.
Jiddiy tahdid holatlarda huquq-himoya organlari bilan bog’laning.
Moliyaviy xavfsizlik
Onlayn to’lovlar xavfsizligi
Ijtimoiy tarmoqlarda tovarlar sotib olish yoki xizmat narxini to’lash tobora keng tarqalmoqda. Ammo bu jarayonda juda ehtiyot bo’lish zarur.
Hech qachon to’g’ridan-to’g’ri bank karta ma’lumotlaringizni ijtimoiy tarmoq orqali yubormang. Buning o’rniga ishonchli to’lov tizimlari (Payme, Click, Uzcard) dan foydalaning.
Agar biror mahsulot yoki xizmatni onlayn sotib olayotgan bo’lsangiz, sotuvchining obro’sini tekshiring. Uning profilida mijozlar sharhlari, oldingi sotuvlar tarixi va aloqa ma’lumotlari mavjud bo’lishi kerak.
Juda arzon narxlarda taklif qilinadigan mahsulotlarga ishonmang. “Bepul uchun hamma narsa” va “Bir kunda boy bo’ling” kabi takliflar 100% firibgarlik hisoblanadi.
Investitsiya va MLM sxemalaridan saqlanish
Ijtimoiy tarmoqlarda ko’pincha turli investitsiya loyihalari va “tezkor boyish” sxemalari reklama qilinadi. Bular ko’pincha ponzi sxemalari yoki piramida strukturalari bo’lib, oxir-oqibat zarar keltiradi.
Agar kimdir sizga “kafolatlangan daromad”, “xavfsiz investitsiya” yoki “bir oyda 1000% foyda” kabi takliflar bilan kelsa, bu firibgarlik ekanligini bilib qo’ying. Haqiqiy investitsiya har doim xavf va noaniqlik bilan birga keladi.
MLM (ko’p darajali marketing) kompaniyalari ham ijtimoiy tarmoqlar orqali faol rekrut qilish olib boradi. Ular ko’pincha “o’z biznesingizni boshla”, “moliyaviy erkinlik” kabi shiorlar ostida yashiradian. Bunday takliflarga qarshi juda ehtiyot bo’ling.
Texnik xavfsizlik
Parollar va avtorizatsiya
Ijtimoiy tarmoqlarda xavfsizlikning asosiyi - kuchli parollar. Har bir platform uchun alohida, murakkab parol ishlating. Parolda katta va kichik harflar, raqamlar hamda belgilar bo’lishi kerak.
Ikki bosqichli tasdiqlashni (2FA) barcha mumkin bo’lgan platformalarda yoqing. Bu sizning akkauntingizga kirish uchun paroldan tashqari qo’shimcha kod talab qiladi.
Parollarni eslab qolish uchun ishonchli parol menejeri (1Password, LastPass, Bitwarden) dan foydalaning. Hech qachon parollarni brauzer yoki xatcho qog’ozlarda saqlamang.
Viruslar va zararli havolalar
Ijtimoiy tarmoqlarda ko’pincha virus yuklangan havolalar tarqatiladi. Bular odatda qiziqarli video, yangilik yoki “bepul” mahsulot ko’rinishida keladi.
Hech qachon shubhali havola ustiga bosmang, ayniqsa u noma’lum odamdan kelgan bo’lsa. Agar havola qisqartirilgan (bit.ly, tinyurl kabi) ko’rinishda bo’lsa, ayniqsa ehtiyot bo’ling.
Kompyuteringizda ishonchli antivirus dastur o’rnatib qo’ying va uni muntazam yangilab turing. Ko’pchilik zamonaviy antiviruslar zararli havolalarni avtomatik bloklaydi.
Insident holatlari va javob choralar
Akkaunt buzilgan holda nima qilish
Agar akkauntingiz buzilganini sezib qolsangiz, darhol harakatga o’ting:
- Parolni darhol o’zgartiring (agar kirish imkoniyating bo’lsa)
- Barcha qurilmalarda akkauntdan chiqing
- Do’st va oilaviy a’zolarni ogohlantirig - akkauntingizdan noto’g’ri xabarlar yuborilib qo’yilishi mumkin
- Platform administratsiyasiga shikoyat yuboring
- Agar moliyaviy ma’lumotlar tegishli bo’lgan bo’lsa, bank kartalargizni bloklang
Shaxsiy ma’lumotlar sizib chiqqan holda
Agar shaxsiy ma’lumotlaringiz internetda ommaviy bo’lib qolgan bo’lsa:
Ma’lumotlarni qaerdan olinganligini aniqlashga harakat qiling. Bu kelajakda xuddi shunday holatlarning oldini olishga yordam beradi.
Agar mumkin bo’lsa, ma’lumotlarni joylashtirgan sayt yoki platforma bilan bog’lanib, ularni olib tashlashni so’rang.
O’z do’stlar va tanishlaringizni bu haqda ogohlantiring, chunki firibgarlar sizning nomingizdan ularni aldashga harakat qilishi mumkin.
Moliyaviy ma’lumotlar tegishli bo’lgan holda bank va to’lov tizimlariga murojaat qiling.
Qo’shimcha texnik vositalar
Maxfiylik brauzerlari va VPN
Qo’shimcha himoya uchun maxfiylik brauzerlari (Tor, Brave) dan foydalanishingiz mumkin. Bu brauzerlar sizning onlayn faoliyatingizni kuzatishni qiyinlashtiradi.
VPN (Virtual Private Network) xizmatlari ham yaxshi himoya vositasi hisoblanadi. Bular sizning IP manzilingizni yashiradi va internet trafigingizni shifrlaydi.
Ammo bepul VPN xizmatlaridan ehtiyot bo’ling. Ko’pchilik bepul VPN kompaniyalari foydalanuvchi ma’lumotlarini uchinchi tomonlarga sotadi.
Antivirus va firewall
Zamonaviy antiviruslar faqat viruslardan emas, balki phishing saytlar, zararli yuklamalar va spam xabarlardan ham himoya qiladi. Mashhur va ishonchli antivirus dasturlaridan foydalaning (Kaspersky, Norton, McAfee).
Windows kompyuterida o’rnatilgan firewall xizmatini faollashtirib qo’ying. Bu zararli dasturlarning internetga ruxsatsiz ulanishini to’sib qo’yadi.
Xulosalar va tavsiyalar
Ijtimoiy tarmoqlarda xavfsizlik - bu bir martalik harakat emas, balki doimiy jarayondir. Texnologiyalar o’zgarishi bilan yangi xavflar paydo bo’ladi va himoya usullari ham rivojlanadi.
Eng muhim qoidalar:
- Har doim ehtiyot bo’ling va begonalarga ortiqcha ishonmang
- Shaxsiy ma’lumotlaringizni himoya qiling
- Muntazam ravishda sozlamalaringizni tekshirib turing
- Yangi xavflar haqida xabardor bo’ling
- Shubhali holatlarda professional yordam so’rang
Esda tutingki, internet dunyosi haqiqiy dunyoda qanday ehtiyot bo’lsangiz, u yerda ham shunchalik ehtiyot bo’lishni talab qiladi. Sizning raqamli xavfsizligingiz faqat o’zingizning qo’lingizda.
Ushbu qo’llanmani muntazam ravishda qayta ko’rib chiqing va yangimv ma’lumotlar bilan to’ldiring. Xavfsizlik - bu doimiy o’rganish va o’zini rivojlantirish jarayonidir.