Internet nima?

🌐 Internet nima?

Internet - bu butun dunyo bo’ylab tarqalgan kompyuterlar tarmog’ining tarmog’i hisoblanadi. Bu global axborot tizimi turli xil kompyuter tarmoqlarini bir-biriga bog’lab, ularga ma’lumot almashish imkonini beradi.

Internet ning eng muhim xususiyati uning markazlashmagan tabiatidir. Bitta kompaniya yoki davlat Internet ni to’liq nazorat qila olmaydi, balki u minglab mustaqil tarmoqlarning birlashmasidan iborat. Bu tizim ochiq standartlarga asoslangan bo’lib, har qanday qurilma mos keluvchi protokollarni qo’llab-quvvatlasa, Internetga ulana oladi.

Internetning global miqyosi uning eng ajoyib jihatlaridan biridir. Bir necha soniya ichida siz dunyoning istalgan nuqtasida joylashgan kompyuter bilan bog’lanishingiz mumkin. Bu imkoniyat zamonaviy aloqa, biznes va ta’limda inqilob yaratdi.

📚 Internet tarixi

Internet ning tarixi 1960-yillarda Amerika Mudofaa vazirligining ARPANET loyihasi bilan boshlandi. Bu loyiha dastlab harbiy maqsadlarda ishlatilgan bo’lib, turli universitetlar orasida ma’lumot almashishga xizmat qilgan.

1971-yilda birinchi elektron pochta yuborildi va bu Internet ning aloqa vositasi sifatidagi salohiyatini ko’rsatdi. 1983-yilda TCP/IP protokoli rasmiy ravishda joriy qilindi, bu esa zamonaviy Internet ning texnik asosini yaratdi.

Internetning haqiqiy inqilobi 1989-yilda Tim Berners-Lee tomonidan World Wide Web ning ixtiro qilinishi bilan boshlandi. 1991-yilda birinchi veb-sayt yaratildi va bu Internetning ommalashtirish jarayonini boshladi. 1995-yilda tijorat maqsadlarda foydalanish ruxsat etilgach, Internet biznes dunyosida ham o’z o’rnini topdi.

Yil	Voqea	Ahamiyati
1969	ARPANET yaratildi	Internet ning asos toshi
1971	Birinchi email yuborildi	Elektron pochta tizimi
1983	TCP/IP protokoli joriy qilindi	Zamonaviy Internet asosi
1989	World Wide Web ixtiro qilindi	Veb sahifalar tizimi
1991	Birinchi veb-sayt yaratildi	Internetning ommalashtirish boshlandi
1995	Tijorat maqsadida foydalanish ruxsat etildi	Internet biznesga aylandi

⚙️ Internet qanday ishlaydi?

Internet ma’lumotlarni kichik bo’laklarga ajratib uzatadi, bu bo’laklar “paketlar” deb ataladi. Sizning kompyuteringizdan yuborilgan har qanday ma’lumot - matn, rasm, video yoki audio - avval kichik paketlarga bo’linadi. Har bir paket o’z yo’lini mustaqil ravishda topadi va manzilga yetgach, asl ma’lumot qayta tiklanadi.

flowchart TD A[Foydalanuvchi] --> B[Kompyuter/Qurilma] B --> C[Internet Service Provider - ISP] C --> D[Marshrutlovchi - Router] D --> E[Internet Omurga Tarmog'i] E --> F[Boshqa ISP] F --> G[Maqsad Kompyuter] G --> H[Maqsad Foydalanuvchi]

Bu paket almashish tizimi Internetning bardoshliligini ta’minlaydi. Agar biror yo’l band bo’lsa yoki ishlamay qolsa, paketlar boshqa yo’ldan o’tib ketadi. Bu xususiyat Internet ni harbiy maqsadlar uchun juda mos qilgan edi, chunki u markaziy nuqtaning yo’q qilinishiga chidamli edi.

Paketlar turli marshrutlar orqali sayohat qilishi mumkin va har xil vaqtlarda manzilga yetib kelishi mumkin. Manzildagi kompyuter bu paketlarni to’g’ri tartibda qayta yig’adi va asl ma’lumotni tiklaydi.

sequenceDiagram participant A as Yuboruvchi participant R1 as Router 1 participant R2 as Router 2 participant R3 as Router 3 participant B as Qabul qiluvchi A->>R1: Paket 1, 2, 3 R1->>R2: Paket 1 R1->>R3: Paket 2, 3 R2->>B: Paket 1 R3->>B: Paket 2, 3 B->>B: Paketlarni qayta yig'ish

🏗️ Internet arxitekturasi

Internet qatlamli arxitekturaga asoslangan bo’lib, har bir qatlam o’zining aniq vazifasini bajaradi. Bu tizim OSI modeliga o’xshash, ammo amalda ko’proq TCP/IP modeli qo’llaniladi.

flowchart TB subgraph "Internet Protocol Stack" A[Application Layer - Ilova qatlami] B[Transport Layer - Transport qatlami] C[Internet Layer - Internet qatlami] D[Link Layer - Bog'lanish qatlami] E[Physical Layer - Fizik qatlam] end A --> B B --> C C --> D D --> E

Ilova qatlami foydalanuvchi bilan bevosita ishlaydi. Bu yerda HTTP veb sahifalar uchun, SMTP elektron pochta uchun, FTP fayl uzatish uchun ishlatiladi. Siz brauzerda veb-sayt ochganingizda, ilova qatlami HTTP so’rovini shakllantiradi.

Transport qatlami ma’lumotlarning ishonchli uzatilishini ta’minlaydi. TCP protokoli ma’lumotlarning to’liq va to’g’ri uzatilishini kafolatlaydi, UDP esa tezroq ammo kamroq ishonchli uzatish imkonini beradi.

Internet qatlami paketlarni marshrutlash bilan shug’ullanadi. IP protokoli har bir paketga manzil yozadi va eng yaxshi yo’lni tanlaydi. Bu qatlam Internet ning asosiy qismi hisoblanadi.

Bog’lanish qatlami turli xil tarmoq texnologiyalari bilan ishlaydi. Ethernet, Wi-Fi, mobil tarmoqlar kabi turli ulanish usullarini qo’llab-quvvatlaydi.

Fizik qatlam ma’lumotlarni haqiqiy fizik muhitda uzatadi. Bu kabellar, radio to’lqinlar, optik tolalar orqali amalga oshadi.

🔌 Internet protokollari

Internet protokollari kompyuterlar orasidagi aloqaning qoidalarini belgilaydi. Bu protokollar Internet ning barqaror ishlashini ta’minlaydi.

mindmap root((Internet Protokollari)) TCP/IP TCP - Ishonchli uzatish IP - Manzillash UDP - Tez uzatish HTTP/HTTPS Veb sahifalar uchun Xavfsiz uzatish FTP Fayl uzatish SMTP/POP3/IMAP Elektron pochta DNS Domen nomi tizimi

TCP/IP Internet ning asosiy protokolidur. TCP ma’lumotlarni kichik segmentlarga ajratadi va ularning to’g’ri uzatilishini nazorat qiladi. IP esa har bir paketga manzil beradi va marshrutlash bilan shug’ullanadi. Bu ikki protokolning birgalikdagi ishi Internet ning ishonchli ishlashini ta’minlaydi.

HTTP va HTTPS veb sahifalar bilan ishlash uchun ishlatiladi. HTTP oddiy matn shaklida ma’lumot uzatadi, HTTPS esa SSL/TLS shifrlash yordamida xavfsiz aloqani ta’minlaydi. Zamonaviy veb-saytlarning aksariyati HTTPS dan foydalanadi.

DNS (Domain Name System) Internet ning telefon kitobi vazifasini bajaradi. U domain nomlarini IP manzillarga aylantiradi. Masalan, siz “google.com” yozganingizda, DNS tizimi buni “172.217.16.142” kabi IP manzilga aylantiradi.

flowchart LR subgraph "Ma'lumot uzatish jarayoni" A[Ma'lumot] --> B[TCP Segmentlarga bo'lish] B --> C[IP Paketlarga o'rash] C --> D[Ethernet Freymga joylashtirish] D --> E[Fizik uzatish] end

🌟 Internet xizmatlari

Internet turli xil xizmatlarni taklif qiladi va ularning har biri o’ziga xos protokollar va texnologiyalardan foydalanadi.

flowchart TD A[Internet Xizmatlari] --> B[World Wide Web] A --> C[Elektron Pochta] A --> D[Fayl Uzatish - FTP] A --> E[Onlayn Chat] A --> F[Video Konferensiya] A --> G[Bulutli Xizmatlar] A --> H[Ijtimoiy Tarmoqlar] A --> I[Streaming Xizmatlar] B --> B1[Veb sahifalar] B --> B2[Veb dasturlar] C --> C1[Gmail, Outlook] D --> D1[Fayl yuklash/yuklab olish] E --> E1[Telegram, WhatsApp]

World Wide Web Internet ning eng mashhur xizmati hisoblanadi. U HTML sahifalar, CSS dizayn va JavaScript dasturlash tilidan foydalanib, interaktiv veb-saytlar yaratish imkonini beradi. Veb barcha boshqa Internet xizmatlarini birlashtiruvchi platforma vazifasini bajaradi.

Elektron pochta Internet ning eng eski va hali ham eng keng tarqalgan xizmatlaridan biridir. SMTP protokoli xabarlarni yuborish uchun, POP3 va IMAP esa qabul qilish uchun ishlatiladi. Zamonaviy elektron pochta tizimlari MIME standartini qo’llab-quvvatlab, matn, rasm va boshqa fayl turlarini birga yuborish imkonini beradi.

Bulutli xizmatlar zamonaviy Internet ning eng tez rivojlanayotgan sohasidir. Amazon Web Services, Google Cloud, Microsoft Azure kabi xizmatlar orqali kompaniyalar o’z IT infratuzilmasini masofaviy serverlardan foydalanib boshqaradi.

🏢 Internet infratuzilmasi

Internet infratuzilmasi ierarxik tuzilishga ega bo’lib, uy foydalanuvchisidan tortib global Internet omurgasigacha turli darajalarni o’z ichiga oladi.

flowchart TB subgraph "Internet Infratuzilmasi" A[Uy foydalanuvchilari] --> B[ISP - Internet xizmat provayderi] B --> C[Regional tarmoqlar] C --> D[Milliy tarmoqlar] D --> E[Xalqaro kabellar] E --> F[Internet Exchange Points - IXP] F --> G[Tier 1 provayderlar] end H[Data markazlar] --> B I[Mobil tarmoqlar] --> B J[Sputnik aloqasi] --> C

ISP (Internet Service Provider) lar Internet xizmatini oxirgi foydalanuvchilarga yetkazadi. Ular mahalliy tarmoqlarni global Internetga ulab beradi. O’zbekistonda Uztelecom, UMS, Perfectum kabi kompaniyalar ISP sifatida ishlaydi.

Internet Exchange Point (IXP) lar turli ISP va tarmoq operatorlarining bog’lanish nuqtalari hisoblanadi. Bu yerda trafik bir provayderdan ikkinchisiga o’tadi. Toshkentda ham shunday IXP mavjud bo’lib, mahalliy Internet trafigini optimallashtiradi.

Tier 1 provayderlar global Internet omurgasini tashkil etadi. Ular butun dunyo bo’ylab katta hajmdagi ma’lumotlarni uzatadi va bir-birlari bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqada bo’ladi. AT&T, Verizon, NTT kabi kompaniyalar Tier 1 provayder hisoblanadi.

Internet kabel tarmog’i okean tubidagi fiber-optik kabellar orqali qit’alarni bog’laydi. Bu kabellar Internet trafigining 95% ini tashiydi.

🔒 Internet xavfsizligi

Internet xavfsizligi zamonaviy raqamli jamiyatning eng muhim masalalaridan biridir. Turli xil tahdidlar mavjud bo’lib, har biriga qarshi kurashish uchun maxsus usullar ishlab chiqilgan.

flowchart TD subgraph "Internet Xavfsizligi" A[Tahdidlar] --> A1[Viruslar] A --> A2[Phishing] A --> A3[DDoS hujumlar] A --> A4[Ma'lumot o'g'irlash] B[Himoya usullari] --> B1[Antivirus] B --> B2[Firewall] B --> B3[SSL/TLS shifrlash] B --> B4[VPN] B --> B5[Ikki faktorli autentifikatsiya] end

Shifrlash texnologiyalari Internet xavfsizligining asosini tashkil etadi. HTTPS protokoli SSL/TLS shifrlashdan foydalanib, brauzer va server o’rtasidagi barcha ma’lumotlarni himoya qiladi. Bu jarayon murakkab matematik algoritmlarga asoslangan.

sequenceDiagram participant C as Mijoz participant S as Server C->>S: SSL/TLS ulanish so'rovi S->>C: Sertifikat va ochiq kalit C->>C: Sertifikatni tekshirish C->>S: Shifrlangan simmetrik kalit S->>S: Kalitni dekodlash C->>S: Shifrlangan ma'lumotlar S->>C: Shifrlangan javob

DDoS hujumlar veb-saytlarni ishdan chiqarish uchun minglab kompyuterdan bir vaqtda so’rovlar yuboradi. Zamonaviy himoya tizimlari bunday hujumlarni aniqlash va to’xtatish uchun sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanadi.

Phishing hujumlar odamlarni aldash orqali shaxsiy ma’lumotlarni o’g’irlaydi. Jinoyatchilar qalbakilashtirilgan veb-saytlar yaratib, foydalanuvchilarni login va parollarini kiritishga undaydi.

🚀 Internet kelajagi

Internet texnologiyalari tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda va yaqin kelajakda katta o’zgarishlar kutilmoqda.

5G va 6G texnologiyalari Internet tezligini sezilarli darajada oshiradi. 5G 20 Gbps gacha tezlikni ta’minlay oladi, 6G esa nazariy jihatdan 1 Tbps gacha yetishi mumkin. Bu texnologiyalar virtual reallik, avtonomli avtomobillar va masofaviy jarrohlik kabi yangi imkoniyatlarni ochadi.

Narsalar Interneti (IoT) har qanday qurilmani Internetga ulab, aqlli ekotizim yaratadi. 2030-yilga kelib 75 milliard IoT qurilmasi ulanishi kutilmoqda. Bu refrigeratorlardan tortib sanoat robotigaracha barcha narsalarni qamrab oladi.

Kvantum Internet hozirgi Internet dan butunlay farq qiladi. U kvantum mexanikasi qonunlaridan foydalanib, nazariy jihatdan buzib bo’lmaydigan shifrlash imkonini beradi. Birinchi kvantum Internet tarmoqlari allaqachon sinovdan o’tkazilmoqda.

Edge Computing ma’lumotlarni bulutli serverlar o’rniga foydalanuvchiga yaqinroq joylarda qayta ishlaydi. Bu kechikishni kamaytiradi va real vaqtda javob berish talab qilinadigan dasturlar uchun muhimdir.

Internetning iqtisodiy ta’siri ham tobora kuchayib bormoqda. Raqamli iqtisodiyot jahon YaIMning katta qismini tashkil etadi va bu ulush yildan-yilga o’sib bormoqda.

Ko’rsatkich	Qiymat
Global foydalanuvchilar	5.16 milliard
Veb saytlar soni	1.13 milliard+
Kunlik ma’lumot uzatish	2.5 kvintillion bayt
Internet trafigi o’sishi	Yiliga 25%

🔍 Xulosa

Internet zamonaviy sivilizatsiyaning negizi hisoblanadi. U komunikatsiya usullarini o’zgartirib, global iqtisodiyotni shakllantirdi va ta’lim, sog’liqni saqlash, san’at kabi barcha sohalarda inqilob yaratdi.

Internet ning markazlashmagan tabiati uning kuchli tomonlaridan biridir. Bitta nuqtada nosozlik butun tizimni ishdan chiqara olmaydi. Bu xususiyat Internet ni tabiiy ofatlar va texnik nosozliklarga chidamli qiladi.

Kelajakda Internet yanada aqlli, tez va xavfsiz bo’ladi. Kvantum texnologiyalar, sun’iy intellekt va 6G tarmoqlari Internet ning keyingi avlodini shakllantiradi. Shu bilan birga, yangi muammolar ham paydo bo’ladi va ularni hal qilish uchun yangicha yondashuvlar kerak bo’ladi.

Internet nafaqat texnologik yutuq, balki insoniyatning birgalikdagi ijodiy mahsulidir. Hech kim Internet ni “ixtiro” qilmagan, balki minglab olim va muhandislarning sa’y-harakatlari natijasida vujudga kelgan. Va bu jarayon davom etmoqda.

📖 Qo’shimcha manbalar

Internet haqida qo’shimcha ma’lumot olish uchun RFC (Request for Comments) hujjatlarini o’rganish tavsiya etiladi. Bu hujjatlar Internet standartlarini belgilaydi. IEEE, IETF va W3C kabi tashkilotlar Internet texnologiyalarini rivojlantirishda muhim rol o’ynaydi.

Ushbu qo’llanma Internet texnologiyalarining asosiy tushunchalarini o’rgatish maqsadida yaratilgan va doimiy yangilanib turadi.